Yazan:Aykut İşcanoğlu

……………………………………

Kültür kelimesi acaba batı dillerindeki

“culture”(ing), ya da “kultur” (alm) gibi  kelimelerin

dilimize uyarlanmış şekli midir? Ben bu şekilde

düşünüyordum ve bu kelimeyi kullanmam icap ettiğinde

en azından bizim kültürümüze daha yakın diye  arapça

“hars” kelimesini kullanıyordum. Ama bu kelimenin

kökeninin Türkçe olduğunu hem de yüce Atatürk’ün

sözlerinden okuyunca oldukça şaşırdım. (Kaynak

www.tdk.gov.tr)   

Yazının başının özeti kısaca şu: TDK toplantısında

dilimizi yabancı kelimelerden arındırma konusu tabi ki

gündem maddesidir. Bu hususta örnek olarak kültür

kelimesi ortaya atılır. İşte Atatürk’ün bu kelime ile

ilgili söyledikleri. Daha önceden okumadıysanız çok

ilginizi çekecektir. Yunus Nadi’nin ağzından Atamızın

bu konudaki sözlerini aynen aktarıyorum. 

“-İsterseniz”, dediler, “evvelâ mevzuubahsimiz olan

kültür kelimesini ele alalım.” 

Şöylece bir tesadüf bu kelime bile bizi tenvire

(aydınlatmaya) kifayet etti. 

Bunları söyleyerek Büyük Reis bize yanlarındaki bir

kitabı uzatarak:

“-Evvelâ”, dediler, “bu kitabın ismini, müellifini

(yazarını) ve basma tarihini okuyunuz.”

Okuduk:

-Lûgat-i Çağatay. Müellifi Şeyh Süleyman Efendi

Buharî. İstanbul 1298

Sonra da:

“-Şimdi”, dediler, “bu kitapta kilturmak kelimesini

bulunuz!”

Bulduk.

“-Kelimenin karşısındaki mana izahlarını okuyunuz.”

dediler.

Şöylece okuduk:

-Getürmek, ihzâr, isâl. İrat ve peyda etmek. Sevk ve

ikame etmek. Takarrür.

Bundan sonra Gazi Hz. şunları söylediler:

-“Türkçe fiillerinde mek ve mak lâhikalarının

(eklerinin) kaldırılmasıyla geri kalan maddenin asıl

kelime olduğunu bilirsiniz. Kilturmak fiilinin asıl

maddesi kilturdur demek. Fransızca, İngilizce, Almanca

gibi belli başlı garp dillerinde pek az telâffuz

farkıyla kullanılan kültür kelimesi ile bu kiltur

kelimemiz arasında telâffuz itibariyle olduğu gibi

mana itibariyle de mevcut olan kuvvetli tetâbuka

(uygunluğa) dikkat etmemek mümkün müdür? Malûmdur ki

garp dillerinde kültürün manası hem maddîdir, hem

manevî. Türkçede de aynı. Nihayet Çağatayî Türkî de

yapılacak işe takarrür edecek son şeklini vermeğe

kiltur diyor. Frenk tarlayı ekmeğe kültür dediği gibi

ulûm ve fünûnda tekemmül muhassalasına da kültür

diyor. Şeyh Süleyman Efendii Buharî’nin bu kiltur

kelimesini garp lisanlarından almamış olduğuna şüphe

yok. Öyle bir şey hatıra dahi gelemez. Bu zâtın Türk

dilleri şubelerinden Çağataycanın kelimelerini

toplamış ve onların manalarını yazmış olduğu

meydandadır. Pek ufak bir telâffuz farkıyla kelime

bütün manaları itibariyle Asya’da ve Avrupa’da

aynıdır. Acaba onun asıl menşei Asya mıdır, Avrupa

mıdır? Burasını tetkike çok zaman ve imkânımız vardır.

Fakat şimdiden söylenebilir ki kelime esasen

Asyalıdır. Avrupa’nın hâlen çok müterakki (ileri)

olduğunda şüphe olmayan kültürü dahi aslen Türk’tür

demek olur...

Filhakika biz kültür kelimesini garp medeniyetinde

gördükten sonra onu Arapça bir kelime ile ifade etmek

için hars kelimesini almışız. Hars ve haraset,

kültürün aslına ve iştikaklarına maddî ve manevî

manalarıyla tetâbuk eden (uygun düşen) bir kelimedir.

Garp dillerindeki kültür kelimesine menşe olarak

Lâtince kültüra (cultura) ve kültive (cultiver)

mukabili olarak da kültivare (cultivare) kelimelerini

buluyoruz ki aynı ile hars ve haraset demektir. Fakat

şimdi asıl Türk dilinde kiltur kelimesini buluyoruz,

bunun da aynen kültür demek olduğunu görüyoruz.”

Gazi Hz.nin bu yolda verdikleri izahlara ve tafsillere

(açıklamalara) nazaran yukarıya kaydetmiş olduğumuz bu

kültür ve kiltur tetâbuku şöylece ilk misallerden

biridir. İlk tetkiklerin umumî bir göz gezdirişten

ibaret olan ilk araştırmaları ortaya şimdiden böyle

yüzlerce misal koymuştur. Bu tetkikler ise yoktan bir

şey icat etmek veya yakıştırmak için yapılmıyor.

Evvelâ Türk’ün tarihi tespit olunmuştur. Bu tarih,

tarihe hâkim olan bir hayattır. Ondan sonradır ki

şimdi bu hakikatin diğer evsaf ve eşkâli üzerinde

çalışmağa geçilmiştir. Vereceği müspet neticeler

evvelinden bilinerek diyebiliriz ki Türk’ün kültürü

uyanmıştır, ayaklanıyor. (Yunus Nadi)